Fiilde Çatı

NESNESİNE GÖRE ÇATI (NESNE- YÜKLEM İLİŞKİSİ): Nesnesine göre çatı ,yüklemin nesne alıp almamasına göre değerlendirilir.



1)Geçişli ve Geçişsiz Fiiller:



Nesne alabilen fiiller geçişlidir.Pratik olarak bir fiilin geçişli olup olmadığını anlamak için fiile �neyi, kimi� sorularını yöneltiriz ,bu soruları yöneltebiliyorsak fiil geçişlidir, yöneltemiyorsak fiil geçişsizdir.Bir diğer yöntem ise şudur:Fiilin başına �onu� zamirini getirebiliyorsak fiil geçişlidir ,getiremiyorsak fiil geçişsizdir.



*Seni duyuyorum. ( �kimi duyuyorum?� ya da �onu duyuyorum�) (geçişli)

*Beni anladığını biliyorum. ( �neyi biliyorum? Ya da �onu biliyorum.) (geçişli)

*Lütfen otur. ( �neyi otur? Ya da �onu otur� ) (geçişsiz)

*Kitabı verir misin? (�neyi verir misin?� ya da �onu verir misin?� (geçişli)

*Burası ne güzel kokuyor. (�neyi kokuyor?� ya da �onu kokuyor�) (geçişsiz)

*Sonbaharda bitkiler ölür. (�neyi ölür? Ya da �onu ölür�) (geçişsiz)

*Seni çok seviyorum. (�kimi seviyorum?� ya da �onu seviyorum�) (geçişli)

*Bir bilinmezliğe doğru yürüyorum. (�neyi yürüyorum� ya da �onu yürüyorum�) (geçişsiz)



Not: Bir fiilin geçişli olabilmesi için cümlede mutlaka nesne olması şart değildir.Cümlede nesne olmasa bile cümle geçişli olabilir.Önemli olan �neyi, kimi� sorularını sorup soramadığımızdır.

*Gördüm; ama söyleyemedim.



2)Oldurgan ve Ettirgen Çatılı Fiiller:



Geçişsiz bir fiilin üzerine �-r,-t,-tır� eklerinden birinin getirilerek fiilin geçişli yapılmasına �oldurgan� çatılı fiil denir. Geçişli bir fiilin üzerine �-r,-t,

-tır� eklerinden biri getirilerek fiil yeniden geçişli yapılıyorsa o fiil �ettirgen� çatılı bir fiildir.Bu durumda eylemin geçişlilik derecesi arttırılmış olur ve bir başkasına yaptırma,ettirme anlamı katar.



*Adam öldü (geçişsiz) ---------------------------- Adamı öldürdü. (oldurgan)

*Günler zor geçiyor.(geçişsiz) ------------------ Günlerini zor geçiriyor.(oldurgan)

*Bu kitapları okudum (geçişli) -------------------Bu kitapları okuttum.(ettirgen)

*Her şeyi kırdım (geçişli) -------------------------Her şeyi kırdırdım (ettirgen)

*Araba durdu.(geçişsiz) -------------------------- Arabayı durdurdu (oldurgan)

*Yeni aldığım daireyi boyadım.(geçişli)--------Yeni aldığım daireyi boyattım (ettirgen)

*Saçları uzamış (geçişsiz) ------------------------Saçlarını uzatmış (oldurgan)

*Kumaşı ölçüsüne göre kestim. (geçişli)--------Kumaşı ölçüsüne göre kestirdim.(ettirgen)

*Her sabah koşarım.(geçişsiz)------------------- Yıllarca bu topraklarda at koşturduk.(oldurgan)

*İşe başladım.(geçişsiz) -------------------------- Dersleri başlattım.(oldurgan)



ÖZNESİNE GÖRE ÇATI (ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ): Öznenin yüklemle ilişkisi 4 grupta incelenir.



1)Etken Fiil ve Edilgen Fiiller:



Yüklem durumundaki fiilin gösterdiği işi doğrudan doğruya öznenin kendisi yapıyorsa fiil etken çatılı demektir.Yani fiilin gerçek öznesi varsa ve �l,n� çatı ekini almamışsa fiil etkendir.Bir fiil �l,n� çatı ekini almışsa ve eylemin kim tarafından yapıldığı belli değilse o fiil edilgendir. Edilgen fiillere �kim tarafından� sorusunu yönelttiğimizde cevap alamayız.

*Evi güzelce temizledi.(evi temizleyen kim? �o�, geçek öznesi var, o halde etkendir.)

b.li.ne

*Ev temizlendi. (ev kim tarafından temizlendi?cevap alamıyoruz, eylemi yapan belli değil o halde edilgen)

s.ö

*Kadın, bulaşığı yıkadı.(bulaşık kim tarafından yıkandı? �kadın� eylemi yapan belli olduğu için etken)

*Bulaşık, yıkandı. (bulaşık kim tarafından yıkandı?belli değil,cevap alamıyoruz, o halde edilgen)

*Polis, bu kişileri arıyor.(arayan kim? �polis� gerçek öznesi var eylemi yapan belli öyleyse etken)

*Bu kişiler aranıyor. (arama eylemini yapan kim? Belli değil öyleyse edilgendir)

*Masaları kenara çekti. (masaları kenara çeken kim? �adam� eylemi yapan belli öyleyse etkendir.)

*Masallar kenara çekildi.(masaları kenara çeken kim?belli değil öyleyse edilgendir)

*Sınavın iptal edileceğini söyledi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim? �o� gerçek öznesi vardır,etkendir.)

*Sınavın iptal edileceği söylendi.(sınavın iptal edileceğini söyleyen kim?belli değil o halde edilgen.)

*Ilık yaz akşamlarında şarkılar söylerdik. (şarkılar söyleyen kim ? �biz� gerçek öznesi var o halde etken)

*Ayrılık gecesini hiçbir zaman unutamadım. (unutamayan kim? �ben� gerçek öznesi var o halde etken)

*En güzel şiirler gençliğin uykusuz gecelerinde yazılır. (yazma eylemini yapan kim? belli değil. edilgen)

*Çalındı umutların en güzeli benden. (edilgen)



2.Dönüşlü Fiiller:



Fiil kök ya da gövdelerine �n, l� çatı ekleri getirilerek yapılır.Dönüşlü eylemlerde özne işi bizzat kendisi yapar ve yaptığı işten de bizzat kendisi etkilenir.Edilgen fiillerle dönüşlü fiiller birbiriyle karıştırılmamalıdır. İkisi de �l,n� çatı eki alır.Ancak edilgen çatılı fiillerin gerçek öznesi yokken dönüşlü çatılı fiillerin gerçek öznesi vardır.Ayrıca dönüşlü çatılı fiillerde �kendi kendine� anlamı vardır.



* Annem geleceğimi öğrenince çocuklar gibi sevindi.

* Kocası eve gelmeyince karısı meraklanmış.

* Yüzmek için hemen soyundu.

* Çocuklar havuzda yıkandı.

* Bir Akdeniz kentinin tuz kokan sabahlarında uyanıyorum.

* Kız aynanın karşısında saatlerce süsleniyor.

* Kadın etrafa bakındı.



3. İşteş Çatılı Fiiller:



Fiil, kök ya da gövdelerine �ş, leş� çatı ekleri getirilerek yapılır.İşteş eylemler, işin birden fazla özne tarafından karşılıklı ya da birlikte yapıldığını bildirir.İşteş çatılı fiillerde özne gerçektir.



* Sen sahilde üzgün beklerken öpüşür ay ile sular. (k)

* Görünmez dallarda kuşlar ötüşür. (b)

* Kuru güz yaprakları uçuşuyor rüzgarda.( b)

* Onunla bir süre öylece bakıştık. (k)

* Sazı ellerine alan aşıklar saatlerce atıştı. (k)

* Onunla hemen her gün telefonlaşırım. (k)

* Yolcular durakta bekleşiyordu. (b)



Not: Bazı fiiller çatı eki almadan da işteşlik özelliği gösterebilir.



* Türk-Yunan ordusu Sakarya�da savaştı.

* Pehlivanlar er meydanında güreştiler.

* Onunla istemeye istemeye barıştım.

* Sonunda ona kavuştum.